Έλεγχος Εναέριας Κυκλοφορίας

Η ιστορία της αεροπορίας είναι ένας τομέας που με ενδιαφέρει από τα προπτυχιακά μου χρόνια. Εκτός από μερικά άρθρα, υπάρχουν πολύ λίγες ιστορικές μελέτες της πολιτικής αεροπορίας, σε πλήρη αντίθεση με την προσοχή που δίνεται αφειδώς στη στρατιωτική αεροπορία. [1] Για τη μεταπτυχιακή μου διατριβή εξέτασα τις αεροπορικές εταιρείες που λειτουργούσαν στην πρώιμη Δημοκρατική Τουρκία (1923-33), κάτι που, ελπίζω, θα γίνει ένα κεφάλαιο σε μια ευρύτερη ιστορία της πολιτικής αεροπορίας που ελπίζω τελικά να γράψω. [2] Καθώς δεν υπήρχε ανεξάρτητο υπουργείο αεροπορίας κατά τη διάρκεια της περιόδου μου, οι αρχειακές πηγές για τη μεταπτυχιακή μου διατριβή ήταν διασκορπισμένες στα αρχεία διαφόρων κρατικών υπηρεσιών, καθεμία από τις οποίες διεκδικούσε την εποπτεία μέρους αυτού του αναδυόμενου τομέα δραστηριότητας. Το πιο σημαντικό ήταν το Υπουργείο Δημοσίων Έργων (MPW), το οποίο είχε την εξουσία να υπογράφει συμβάσεις με ιδιωτικές αεροπορικές εταιρείες, καθώς και αρχεία του Υπουργείου Εσωτερικών και του Γενικού Επιτελείου. Συμβουλεύτηκα επίσης περιοδικά της εποχής. Μολονότι πολλές από τις ενδιαφερόμενες αεροπορικές εταιρείες εξακολουθούν να λειτουργούν με τη μία ή την άλλη μορφή, μόνο μία, η Lufthansa, διέθετε επιχειρηματικό αρχείο το οποίο μπορούσα να συμβουλευτώ.  Είμαι ευγνώμων στη διευθύντριά του, Luisa Schuermann, για τη βοήθειά της στον εντοπισμό υλικού για την έρευνά μου.

Όπως δείχνουν τα αρχεία του MPW καθώς και οι αναφορές των δυτικών στρατιωτικών ακολούθων, όσον αφορά την αεροπορία υπήρχαν ισχυρές συνέχειες μεταξύ της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της νέας Δημοκρατίας της Τουρκίας. Η πρώτη παράδοση αεροπορικού ταχυδρομείου από την Κωνσταντινούπολη στο Κάιρο πραγματοποιήθηκε το 1914. Τον Σεπτέμβριο του 1918 η Nieuwe Rotterdamsche Courant αναφέρθηκε σε σχέδια για τη δημιουργία αεροπορικής υπηρεσίας μεταξύ της κατεχόμενης από τους Βρετανούς Παλαιστίνης και του Παρισιού. Μετά την ανακωχή του Μούδρου έγιναν κινήσεις για τη δημιουργία υπηρεσίας αεροπορικού ταχυδρομείου μεταξύ ευρωπαϊκών πόλεων και της Κωνσταντινούπολης. Ο στρατηγός Franchet d’Esperey ξεκίνησε μια στρατιωτική υπηρεσία αεροπορικού ταχυδρομείου μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Βουκουρεστίου τον Ιούλιο του 1919, υπό την αιγίδα της Διοίκησης Ανατολικών Συμμαχικών Στρατών. [3]

Τούτου λεχθέντος, στα αμέσως μεταπολεμικά χρόνια οι επίδοξοι φορείς εκμετάλλευσης αεροπορικών δρομολογίων στην Τουρκία έπρεπε να εργαστούν σε ένα δύσκολο περιβάλλον, χάρη στις παράλληλες διοικήσεις στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα. Όταν η Franco-Roumaine Company ζήτησε άδεια να λειτουργήσει μια γραμμή που συνδέει το Παρίσι και την Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο του 1920, επέλεξε να υποβάλει αίτηση στο Υπουργείο Εσωτερικών της κυβέρνησης της Κωνσταντινούπολης και μια σύμβαση υπογράφηκε αργότερα τον ίδιο μήνα. [4] Η πολιτική αναταραχή που προκλήθηκε από τη Συνθήκη των Σεβρών την άφησε θνησιγενή. Ωστόσο, η κυβέρνηση της Άγκυρας άργησε να ανταποκριθεί σε παρόμοια αιτήματα. Το 1924, η εταιρεία ανανέωσε την προσφορά της και επιτεύχθηκε εικοσαετής συμφωνία για μια υπηρεσία μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Βουκουρεστίου. Τα αεροσκάφη που λειτουργούσαν στο πλαίσιο αυτής της συμφωνίας εξυπηρετούσαν το αεροδρόμιο Yeşilköy της Κωνσταντινούπολης, το οποίο ήταν ένα διπλό πολιτικό-στρατιωτικό αεροδρόμιο υπό γενικό στρατιωτικό έλεγχο.

MAYNARD OWEN WILLIAMS, ΦΩΤΟΓΡΑΦIΑ ΤΟΥ ΛΙΜΑΝΙΟY ΥΔΡΟΠΛAΝΩΝ BÜYÜKDERE ΤΗΣ AERO ESPRESSO ITALIANA, 1928.

Η συμφωνία με τον Franco-Roumaine ήταν μια περίπτωση δούναι και λαβείν: το τουρκικό κράτος απάλλαξε την εταιρεία από τελωνειακούς δασμούς, αλλά όρισε επίσης ότι όλοι οι αξιωματικοί της εταιρείας έπρεπε να είναι Τούρκοι πολίτες.  Η εναρκτήρια πτήση πραγματοποιήθηκε στις 15 Μαρτίου 1926 και ακολούθησαν 73 ακόμη πτήσεις μεταξύ Μαρτίου και Ιουλίου. Το 1928 προστέθηκε η γραμμή Σόφια-Κωνσταντινούπολη. Η εταιρεία πρόσθεσε και άλλες διαδρομές στο δίκτυό της μέχρι να εθνικοποιηθεί, αγοράζοντας από το Διοικητικό Συμβούλιο των Εκτελεστικών Αντιπροσώπων τον Απρίλιο του 1937.

Τον Σεπτέμβριο του 1924 η Aero Espresso Italiana κατέληξε σε συμφωνία με την MPW για τη δημιουργία μιας διαδρομής υδροπλάνου από το Μπρίντιζι στην Κωνσταντινούπολη μέσω Θεσσαλονίκης. Και αυτή ήταν μια εικοσαετής συμφωνία, αλλά έδινε ρητά στο τουρκικό κράτος το δικαίωμα να απαλλοτριώσει την εταιρεία με τη λήξη της. Για άλλη μια φορά, όριζε ότι η εταιρεία χρειαζόταν την πλειοψηφία του τουρκικού εθνικού προσωπικού. Η εταιρεία πρόσθεσε ένα δρομολόγιο Μπρίντιζι-Αθήνα-Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο του 1926 και στς συνέχεια ανέπτυξε μια φιλόδοξη διαδρομή από το Λονδίνο μέσω Παρισιού-Μιλάνου-Ρώμης στο Μπρίντιζι με αεροπλάνο, συνεχίζοντας στην Κωνσταντινούπολη με υδροπλάνο.

Οι ιταλικές φιλοδοξίες οδήγησαν σε αυξανόμενες εντάσεις μεταξύ της Aero Espresso και της Άγκυρας. Το τουρκικό υπουργείο Εθνικής Άμυνας προειδοποίησε επίσημα την εταιρεία ότι απομακρύνεται από τους εγκεκριμένους διαδρόμους πτήσεων εντός των τουρκικών συνόρων. Στο φασιστικό συνέδριο της 19^ης Μαρτίου 1934, ο Μουσολίνι δήλωσε ότι το πεπρωμένο της Ιταλίας βρισκόταν στη Μεσόγειο και την Αφρική. Εκείνο τον Οκτώβριο το ιταλικό κράτος απαλλοτρίωσε την Aero Espresso Italiana και τη συγχώνευσε στην Ala Littoria, χωρίς να ενημερώσει τους Τούρκους αξιωματούχους. Αυτή η μονομερής πράξη, σε συνδυασμό με επιθετικές κινήσεις για την ίδρυση μιας νέας ιταλικής αυτοκρατορίας στην Αβησσυνία, οδήγησε την Άγκυρα να τερματίσει τη συμφωνία της με την Aero Espresso το 1936.

AERO ESPRESSO ITALIANA FLIGHT ROSTER, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1927. DCA, NAFIA VEKÂLETI 58-13-1.

Άλλοι επίδοξοι πάροχοι αεροπορικών υπηρεσιών αντιμετώπισαν απογοητεύσεις. Η Junkers Flugzeugwerke AG προσέγγισε το MPW τον Οκτώβριο του 1925 και καταρτίστηκε σχέδιο σύμβασης για μια διαδρομή Άγκυρα-Κωνσταντινούπολη-Σόφια και μια διαδρομή Άγκυρα-Καισάρεια-Ντιγιαρμπακίρ-Ταμπρίζ-Τεχεράνη, αλλά η τουρκική κυβέρνηση δεν το υπέγραψε. [5] Ένα χρόνο αργότερα, επετράπη στην εταιρεία να εκτελεί δοκιμαστικές πτήσεις μεταξύ Κωνσταντινούπολης-Άγκυρας και Άγκυρας-Καισάρειας, οι οποίες οδήγησαν σε πτήσεις δύο φορές την εβδομάδα μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Άγκυρας. Η εταιρεία προσπάθησε να εξασφαλίσει παράταση της συμφωνίας της, αλλά το 1932 οι ελπίδες της εταιρείας τελείωσαν όταν η τουρκική κυβέρνηση ανέθεσε στον αμερικανικό όμιλο Curtiss-Wright να παράγει κινητήρες και να δημιουργήσει αεροπορικές γραμμές. Αυτό είχε παρόμοια αρνητική επίδραση στην Deutsche Lufthansa, η οποία είχε καταλήξει στη δική της συμφωνία για την εξυπηρέτηση μεταξύ Βερολίνου και Κωνσταντινούπολης τον Ιανουάριο του 1930. Στον απόηχο της διάσημης Βαγδάτης, η Lufthansa πρότεινε να επεκτείνει τις υπηρεσίες της από το Βερολίνο στη Βαγδάτη.

Για τη νεαρή Δημοκρατία φαίνεται να ήταν μια περίπτωση χρήσης συνεργασιών με καθιερωμένες ξένες εταιρείες για μεταφορά τεχνολογίας, έως ότου υπήρχε επαρκής τεχνογνωσία και ιδιαίτερα εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό για το κράτος να προχωρήσει μόνο του. Και όμως, όπως δείχνει το συμβόλαιο με τον Curtiss-Wright, αυτή η μετάβαση δεν έγινε εν μία νυκτί.

Οι διαπραγματεύσεις για τα συμβόλαια καταδιώκονταν από το φάσμα των παλιών συνθηκολογήσεων της οθωμανικής εποχής, λόγω φόβων ότι η εθνική κυριαρχία θα μπορούσε να τεθεί σε κίνδυνο. Για τη νεαρή Δημοκρατία φαίνεται να ήταν μια περίπτωση χρήσης συνεργασιών με καθιερωμένες ξένες εταιρείες για μεταφορά τεχνολογίας, έως ότου υπήρχε επαρκής τεχνογνωσία και ιδιαίτερα εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό για το κράτος να διώξει τις εταιρείες και να προχωρήσει μόνο του. Και όμως, όπως δείχνει το παράδειγμα των Curtiss-Wright, αυτή η μετάβαση δεν έγινε εν μία νυκτί. Ωστόσο, η ίδρυση ενός εθνικού αερομεταφορέα (της σημερινής Turkish Airlines) χαιρετίστηκε ως ευκαιρία να εισαχθεί η Τουρκία στον κόσμο. Μέχρι σήμερα, η Turkish Airlines παραμένει ένας εθνικός αερομεταφορέας που του αρέσει να κυματίζει τη την τουρκική σημαία και να προβάλλει την τουρκική ταυτότητα.

Η διδακτορική μου έρευνα βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη και ασχολείται με τις δραστηριότητες του MPW στον τομέα των αερομεταφορών για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, από το 1923 έως το 1950. Ελπίζω να διερευνήσω λεπτομερώς τις προαναφερθείσες «Προνομιούχες Εταιρείες» και την εθνικοποίησή τους σε ένα κεφάλαιο της διατριβής μου, αλλά και να τοποθετήσω αυτό το αφήγημα στο πλαίσιο παρόμοιων μεταβάσεων σε άλλους τομείς της οικονομίας, όπως οι σιδηρόδρομοι, οι επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας (ύδρευση, ηλεκτρισμός) και οι λιμενικές εταιρείες. Γενικά, η απαλλοτρίωση επιταχύνθηκε στη δεκαετία του 1930, κυρίως υπό τον Ali Çetinkaya, τον πρώτο Υπουργό Μεταφορών (1939-40). Παρόμοιες τάσεις παρατηρούνται στη Γαλλία, όπου όλες οι ιδιωτικές εταιρείες εθνικοποιήθηκαν και συγχωνεύθηκαν σε μια νέα γραμμή, την Air France, το 1933, καθώς και στην ιταλική Ala Littoria του 1934, που συζητήθηκε παραπάνω. Μια μελέτη της αεροπορικής πολιτικής στη Βρετανία έχει μιλήσει για «αεροπορικό ιμπεριαλισμό». [6]   Γράφοντας την ιστορία της πολιτικής αεροπορίας στην Τουρκία, επομένως, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η Άγκυρα δεν ήταν η μόνη που έβλεπε τις αεροπορικές εταιρείες ως στρατηγικό τομέα, ένα κρατικό όχημα, καθώς και ένα μέσο προβολής ήπιας ισχύος στο εξωτερικό.

Σημειώσεις

[1] Ercan Haytaoğlu, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Ticari Havayolu Taşımacılığında İmtiyazlı İlk Şirket: Aero Espresso Italiana (1924-1935)”, Journal of Modern Turkish History 14.28 (2018): 76-109; Feyza Kurnaz Şahin, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İstanbul-Bükreş Havayolu Hattı Kurulma Çabaları ve İmtiyazı Meselesi”, Journal of the Balkan Research Institute 9.1 (July 2020): 39-79.

[2] Sezer Çıtır, “Türkiye’de Sivil Havacilik Sirketlerinin Faaliyetleri (1923-1933)”, MA thesis, Istanbul University, 2022. See also Ökkeş Kürşad Karacagil and Sezer Çıtır, “Civil Aviation in Türkiye and the Activities of the Lufthansa Company (1928-1933), Journal of Eurasian Inquiries 12.1 (2023).

[3] Mieczyslaw Budek, “Turkish Commercial Aviation”, Journal of Air Law and Commerce 23.4 (Autumn 1956): 386.

[4]] Το αρχικό όνομα της εταιρείας ήταν «Compagnie Franco-Roumaine de Navigation Aêrienne».

[5] Σχέδιο σύμβασης χωρίς ημερομηνία. BCA, Nafia Vekâleti, 8/28/1, lef. 113

[6] Teresa Crompton, “British Imperial Policy and the Indian Air Route, 1918-1932″, PhD thesis, Sheffield Hallam University, 2014.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ-ΒΕΛΙΓΡΑΔΙΟΥ, ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ ΤΗΣ LUFTHANSA.